geen verloren tijd (97)

I:819-823

Terug in Balbec is Marcel natuurlijk te opgewonden om de slaap te kunnen vatten. Hij heeft te veel indrukken opgedaan en hij heeft ook te zwaar gegeten. Uiteindelijk valt hij toch in slaap. Hij betreedt het gebied met tous ces mystères que nous croyons ne pas connaître et auxquels nous sommes en réalité initiés presque toutes les nuits (821:12-14): een droomwereld met voorbije jeugdjaren, kwijtgeraakte gevoelens, een terugkeer van de doden, etcetera. Zo droomt Marcel dat hij in een toneel de rol speelt van een personage dat wordt getuchtigd pour une faute que je n'apercevais pas (820:30-31).

Marcel ontwaakt slechts moeizaam uit zijn zware slaap. Met zijn lichaam voelt hij aan, nog voor hij de kracht heeft gevonden om een blik op het uurwerk te werpen, dat het al na de middag is. Rust en gezondheid zijn in hem teruggekeerd. Opnieuw bevolken gedachten zijn hoofd; ze ‘bestaan’ opnieuw, een existence dont hélas! jusqu'ici elles n'avaient pas su profiter (822:11-12)

Marcel wijdt zijn eerste gedachte aan Legrandin, over wie hij blijkbaar gedroomd heeft. Hij zou hem graag ontmoeten en stelt vragen over hem aan zijn grootmoeder, die inmiddels de slaapkamer heeft betreden.

Marcel denkt ook – onwillekeurig – aan een blond meisje dat gisterenavond in Rivebelle naar hem heeft omgekeken. Onwillekeurig: zo'n herinnering is onvrij omdat wij op het moment zelf van de waarneming nog niet konden inschatten dat wij naderhand uitgerekend deze waarneming tussen vele andere de belangrijkste zouden vinden; maar mogelijk zijn we nu net in zo’n herinnering in de hoogste mate vrij aangezien zo’n herinnering op zichzelf staat, il est encore dépourvu de l'habitude (822:43).

*

Met deze tamelijk warrige bladzijden over slapeloosheid en slapen en ontwaken eindigt een onderdeel van de Recherche. Althans in de Nederlandse vertaling die ik bezig. Daarin is In de schaduw van de bloeiende meisjes, het tweede deel van de Recherche, onderverdeeld in drie delen. Met de beschouwingen over slaap eindigt daarvan het tweede, ‘Plaatsnamen: de plaats’. Het volgende deel heet ‘Plaatsnamen: de plaats (vervolg)’. In mijn Pléiade-editie wordt die opdeling in A l'Ombre des jeunes filles en fleurs niet aangebracht. Daar gaat de tekst gewoon door, de slaapbeschouwing wordt enkel door een witregel van het vervolg gescheiden.

geen verloren tijd (96)

I:808-819

Hoe staat het ondertussen met Marcels schrijversdroom? Wat doet hij met de aanmoediging die hij van Bergotte heeft meegekregen (geen verloren tijd 65) en die bestond uit de vaststelling dat hij, Marcel, gemaakt is pour goûter surtout les plaisirs de l’intelligence (808:29)? Vooralsnog slaagt hij er niet echt in om zich aan het schrijven te zetten, en hij kan er geen genoegen mee nemen dat de zin van het schrijven vooral zou gelegen zijn in het plezier dat met de activiteit van het schrijven gepaard gaat. Want, aldus Proust, het is niet omdat iets met tegenzin is geschreven, dat het daarom slecht moet zijn – waarmee hij ingaat tegen wat je hier als lezer verwacht te lezen, namelijk dat iets goed is wanneer het met plezier geschreven is. De toevoeging Peut-être certains chefs-d’oeuvre ont-ils été composés en bâillant (al geeuwend; 808:38-39) kan uiteraard als ironische maar zelfbewuste zelfspot worden gelezen. Oma en de dokter zeggen dat het met Marcels schrijversdroom allemaal wel in orde komt zodra hij opnieuw gezond zal zijn – en daarom doet hij zijn best de medische voorschriften te volgen. Dan alleen zal hij kunnen werken, want: ce n’est le désir de devenir célèbre, mais l’habitude d’être laborieux, qui nous permet de produire une oeuvre (815:2-4). Voor een uitje naar Rivebelle maakt Marcel evenwel graag een uitzondering. Ook als dat in slechte weersomstandigheden moet gebeuren en hij met zijn zwakke gestel dus riskeert een kou te vatten.

Het duurt wel even voor Marcel in de chaotische aanblik van het restaurant – waarin de tafels planeten zijn en de obers de daartussendoor wentelende satellieten – een harmonie ontwaart. Dat zal wel iets te maken hebben met de relatief – in vergelijking met zijn normale consumptiepatroon – grote hoeveelheden champagne, bier en port die hij hier tot zich neemt.

Voor de koffie begeven de gasten zich naar de glazen galerij die aan de tuin paalt, en daardoor kan het gebeuren dat sommige leden van een tafel zich van hun gezelschap losmaken en, ayant subi trop fortement l’attraction du dîner rival (813:43), zich even in een ander tafelgezelschap mengen, dat ze natuurlijk al de hele avond van op hun eigen planeet hebben zitten observeren en becommentariëren.

Marcels aandacht gaat uit naar de jonge jongens die als kelner fungeren, maar ook naar de vrouwen au fond desquelles me sollicitaient des perspectives de bonheur (812:1). Deze dames zijn in groter aantal aanwezig dan hij op zijn wandelingen of reizen op een heel jaar zou kunnen ontmoeten. Saint-Loup is in deze situatie een lichtend voorbeeld want hij kent, veronderstelt Marcel, alle vrouwen die in het restaurant aanwezig zijn. Die doen dan weer alsof ze hem, Saint-Loup, niet kennen. (De weergave van wat deze vrouwen onder elkaar bedisselen – wat zij van Saint-Loup vinden, hoe goed hij er wel uitziet etcetera – is door het spervuur van korte zinnetjes waarmee het is neergeschreven, als betrof het hier de weergave van een kakelgesprek in het hoenderhok, hilarisch.)

Hoe zou het zijn, vraagt Marcel zich af, als je van elk van die vrouwen het verborgen deel van hun gelaat zou kennen, dat ze nu verstoppen sous l’indifference, pour lui (Saint-Loup) transparante (818:26-27). Uiteraard krijgt deze bedenking een seksuele bijklank, zeker omdat Marcel het heeft over hoe tussen het loshangende haar van deze vrouwen une bouche pâmée (‘in verrukking geopende mond’) et des yeux mi-clos (818:30-31) zichtbaar worden – en al helemaal omdat hij vervolgens vermeldt dat schilders, indien ze dergelijke trekken zouden schilderen, deze zouden bekleden d’une toile décente (818:33). Kende Proust L’Origine du monde van Gustave Courbet? Hoe dan ook, de aangezichten van de vrouwen die zich ooit voor Saint-Loup hebben geopend, blijven voor Marcel gesloten. Maar, zo houdt hij zichzelf voor: c’était déjà assez de savoir qu’ils s’ouvraient (818:37-38).

Drank, muziek, de aanblik van jeugdige schoonheid, kortom de hele ambiance van het restaurant van Rivebelle brengt Marcel in een toestand van bewustzijnsvernauwing: j’étais enfermé dans le présent. Dit doet hem zeggen: mon passé ne projetait plus devant moi cette ombre de lui-même que nous appelons notre avenir (815:15-19). Marcel is in die ambiance volledig ‘in het moment’. Zijn enige doel is in dat moment te blijven: j’étais collé à la sensation présente, n’ayant pas plus d’extension qu’elle ni d’autre but que de ne pas en être séparé (815:43-816:2). Marcel gaat volledig op in zijn ‘sublieme zelf’. In vergelijking daarmee lijkt alles maar schijn: zijn literaire ambities (die, zoals we weten, in grote mate met dat verleden te maken hebben), maar ook de bekoring die uitging van de meisjes op de boulevard.

Uiteraard is deze sensatie van in het moment zijn maar tijdelijk. Na de roes keert de werkelijkheid terug. Malheureusement le coefficient qui change ainsi les valeurs ne les change que dans cette heure d’ivresse. (816:32-34)

geen verloren tijd (95)

I:798-808

Marcel keert terug naar het hotel. Hij gaat deze avond met Robert de Saint-Loup dineren in Rivebelle en zijn grootmoeder heeft hem opgedragen toch eerst een uurtje te rusten. Hij is inmiddels voldoende thuis in het hotel om langs een kortere weg, het open raam van de eetzaal, naar binnen te glippen. Nu het nog kan want les jours vinrent où je ne pouvais plus rentrer de la digue par la salle à manger: ses vitres n’étaient plus ouvertes, car il faisait nuit dehors (806:32-34). De directeur boezemt hem geen angst meer in. En ook ten aanzien van de liftboy laat hij nu alle verlegenheid varen. Het taalgebruik van de iet of wat vrijpostige liftboy verraadt een wijziging in de sociale verhoudingen tussen aristocratie, bourgeoisie en het prolétariat moderne (799:38). Een ‘livrei’ (livrée) heet nu een ‘uniform’ (tunique), een ‘loon’ (gages) een inkomen (traitement). Er is geen klasse meer, mijnheer! Zelfs het woord ‘dienstmeid’ (cuisinière), zoals het nog wordt gebezigd dans l’ancien langage bourgeois qui devrait bien être aboli (800:10-11), zal weldra niet meer kunnen; we hebben het nu over een ‘werkneemster’ (employée).

Marcel vraagt zich af waar de meisjes die hij op de boulevard heeft gezien wonen en wie zij zijn. Hij heeft op de boulevard een dame horen zeggen dat een van hen une amie de la petite Simonet (800:43-801:1) is. Door die eigennaam wordt de hele ervaring, en het verlangen om méér te weten, alleen maar intenser. Marcel lijkt niet te zullen kunnen rusten vooraleer hij meer weet over de familie Simonet – hij beeldt zich in dat Simonet het meisje is dat het meest naar hem heeft omgekeken...

Na even van het uitzicht op het landschap achter het hotel te hebben genoten, door een tijdelijk geopend raam op het eind van de gang, kijkt Marcel door het raam van zijn eigen kamer naar de boven de zee ondergaande zon. Een paar weken later is op datzelfde uur de zon al onder: de dagen worden korter, zoals ook de liftboy heeft opgemerkt (al was het dan vooral omdat hij naar het einde van het hoogseizoen verlangde): les jours baissent (799:28-29). Het roze van de streep hemel boven de zee en onder de nevellagen doet Marcel denken aan de zalm die hij straks in Rivebelle gaat eten. Tot echt diepe gedachten is hij overigens tijdens zijn siëste niet in staat, daarvoor is hij nog te zeer benomen door de herinnering aan de meisjes op de boulevard. Zijn denken was incapable de mettre de la profondeur derrière la couleur des choses (804:29-30) – hoezeer die kleuren ook veranderen, van minuut tot minuut maar ook in vergelijking met andere dagen waarop hij door het raam van zijn kamer naar de einder heeft gekeken. Bij deze observaties mijmert Marcel weg naar de werken van de impressionisten, meerbepaald hun voorliefde om het licht te vangen zoals het op verschillende momenten van de dag op eenzelfde object valt, en zelfs naar de maître de Chelsea (805:42), Whistler. Hij geniet van dit uur van verlangen naar het diner, straks in Rivebelle, want hij hoopt er in het restaurant een vrouw te zullen terugzien die, de vorige keer dat hij er was, avait paru me regarder (806:22).

Er wordt aangeklopt: Aimé komt brengen wat Marcel daarnet nog aan de liftboy vroeg: les dernières listes d’étrangers (802:14 en 806:40) – vreemd dat C.N. Lijsen het eerst vertaalt door ‘de laatste vreemdelingenlijst’ en daarna door ‘de laatste nummers van het plaatselijke nieuwsblad’. Enkele regels verderop staat voor diezelfde liste des étrangers (807:15) ‘gastenlijst’. Ik mag hopen dat Cornips en recentelijk Hofstede en De Haan deze fout hebben weggewerkt. Aimé geeft en passant zijn mening over Dreyfus, die volgens hem schuldig is – en hij zegt van un monsieur très lié dans l’état-major (806:43-807:1) te weten dat dit volgend voorjaar duidelijk zal blijken.

Op de gastenlijst prijkt de naam Simonet. Meteen is Marcel weer bij zijn meisjes van de boulevard. Hij neemt zich voor zich door Saint-Loup in contact te laten brengen met het meisje dat Simonet heet. Of zou kunnen heten, want niet eens dat is zeker. Alleen jammer dat Robert geen tijd zal hebben om zich naar behoren van deze taak te kwijten aangezien hij elke dag naar Doncières moet om aan zijn militaire verplichtingen tegemoet te komen. Om van zijn hulpvaardigheid te kunnen genieten, zal Marcel een beroep moeten doen op Roberts curiosité de naturaliste humain (807:34), op zijn mannelijk jagersinstinct dat hem naar élk vrouwelijk schoon doet hunkeren. Maar helaas zal, zo vreest Marcel, dit keer dit beroep geen doel treffen aangezien Robert te zeer in beslag genomen is door zijn gevoelens voor zijn maîtresse, de actrice.

geen verloren tijd (94)

I:787-798

Marcel moet tijdelijk het gezelschap van Saint-Loup ontberen. Bovendien wordt hij alsmaar zieker, wat hem gevoeliger maakt voor de verwikkelingen die eigen zijn aan de fase van de adolescentie waarin hij nu is aanbeland: hij heeft de neiging overal Schoonheid te zoeken (met hoofdletter) en die dan ook te vinden. Ook in zaken of personen die op het eerste gezicht een dergelijke kwalificatie niet verdienen.

Het is op dat moment dat Marcel op het einde van de boulevard een groepje jonge meisjes ziet opdagen. Met hun warrelende bewegingen doen ze hem aan een zwerm meeuwen denken. Een houdt een fiets aan de hand, twee dragen golfsticks. En ze zijn allemaal fleurig gekleed. Het is het moment van de dag dat de mensen graag over de dijk flaneren, goed wetend dat ze gekeurd worden door wie op de zijdelings opgestelde banken zit toe te kijken. De meisjes bewegen zich avec la maîtrise de gestes que donne un parfait assouplissement de son propre corps et un mépris sincère du reste de l’humanité (789:28-30), en ze wijken voor niemand als vormden zij samen een machine die, eens op gang gebracht, niet meer te stoppen is.

Marcel vraagt zich af hoe het komt dat ál deze meisjes mooi zijn. Waarschijnlijk speelde het als criterium bij de vorming van hun groep? Of was het doordat zij behoren tot een sociale klasse waar ruimte is voor lichaamscultuur?

Het moment duurt voor Marcel aanvankelijk te kort om al zijn aandacht naar één van de meisjes te laten uitgaan: hun uiterlijke kenmerken vloeien in elkaar over comme une musique où je n’aurais pas su isoler et reconnaître au moment de leur passage les phrases (790:10-12) – de schoonheid die hij ervaart blijft un flottement harmonieux, la translation continue d’une beauté fluide, collective et mobile (790:19-21). Wat verderop (na de identificatie van individuele trekken) wordt deze indruk van eenheid herbevestigd: het groepje vormt un tout aussi homogène en ses parties qu’il était différent de la foule au milieu de laquelle se déroulait lentement leur cortège (793:38-40).

Die identificatie van individuele trekken komt op gang doordat er een van de meisjes uit de band springt door met een frivole sprong een oude man aan het schrikken te brengen. Zij trekt Marcels aandacht met haar groene ogen waarin hij une timidité honteuse et fanfaronne (‘vrijpostig’; 792:15) bespeurt. Stilaan kan Marcel alle meisjes eigen trekken aangemeten. Hij vangt uit hun gesprek een – naar zijn smaak – vulgaire uitdrukking op (vivre sa vie (793:9)) en komt tot de veronderstelling dat deze meisjes les très jeunes maîtresses de coureurs cyclistes (793:13) zijn. En tous cas, dans aucune de mes suppositions, ne figurait celle qu’elles eussent pu être virtueuses. (793:14-15) En hij baseert zijn oordeel niet op een vluchtige waarneming, zoals hij er soms heeft ten aanzien van passantes vanuit het rijtuig van Mme de Villeparisis, wanneer hij vanuit een detail als het ware het volledige beeld moet reconstrueren dat dan ook – hoe kan het anders – vaak fout is. Neen, hier heeft hij de kans om de meisjes vanuit meerdere hoeken waar te nemen, wat hem toelaat om het geheel juist samen te stellen, waardoor het mogelijk wordt pour voir subsister en eux, à travers les expressions successives, quelque chose d’inaltérablement matériel (797:29-31). Dat maakt de indruk van onbereikbaarheid van deze meisjes en het geheimvolle plezier dat ze lijken te beloven, voor Marcel compleet. Ja, het ziet er zelfs naar uit dat hij zal moeten sterven sans avoir jamais su ce qu’était cet autre plaisir (798:11).  

Marcels bijzondere aandacht gaat uit naar het meisje met de fiets aan de hand, een brune aux grosses joues (793:41-43). Hij ervaart een grote kloof tussen zijn eigen leefwereld en haar monde inhumain, een inaccessible inconnu où l’idée de ce que j’étais ne pouvait certainement ni parvenir ni trouver place (794:2-3). Zo groot is het verschil in Marcels aanvoelen, dat hij een astronomische vergelijking nodig heeft om het te duiden: het is alsof dit meisje van een andere planeet komt. En toch, hoe vreemd ook, is dit meisje een mens; de glans in haar ogen is niet iets louter materieels maar ook een vertaling van ses désirs, ses sympathies, ses répulsions, son obscure et incessante volonté (794:28-29). Deze combinatie van absolute vreemdheid en herkenning doet in Marcel een groot verlangen ontstaan, het opent zijn wereld, die tot nu toe in zichzelf besloten was. Ook hier heeft dus krijgt, net als bij het madeleinekoekje, een kleine gebeurtenis bijzonder grote gevolgen: in de aanblik van de passerende meisjes opent zich een hele wereld. Et c’était par conséquence toute sa vie qui m’inspirait du désir; désir douloureux, parce que je le sentais irréalisable, mais enivrant, parce que ce qui avait été jusque-là ma vie ayant brusquement cessé d’être ma vie totale, n’étant plus qu’une petite partie de l’espace étendu devant moi que je brûlais de couvrir, et qui était fait de la vie de ces jeunes filles, m’offrait ce prolongement, cette multiplication possible de soi-même, qui est le bonheur. (794:31-39) De pijnlijke vermindering, die het gevolg is van het besef dat er nog iets anders is dan het zelf, geeft meteen ook uitzicht op vermeerdering – en dat is het geluk.

Marcels langdurige staren naar de brunette met de dikke kaken doet gegniffel ontstaan en hij beseft dat het voor hem al even moeilijk zal worden om in dit gezelschap te worden opgenomen als dat een toeschouwer van een fresco waarop een optocht is afgebeeld daarin een plaats zou kunnen innemen. Maar precies deze onmogelijkheid maakt het verlangen groter – mochten deze meisjes op dezelfde manier als hoeren kunnen worden veroverd, zij zouden lang niet zo interessant zijn als ze nu lijken omdat ze in dat geval hun onbereikbare achtergrond niet met zich zouden meevoeren.